به وب‌سایت رسمی کمیته‌ی تخصصی مبحث 11 مقررات ملی ساختمان خوش آمدید.
کلیات ویرایش سوم مبحث 11 مقررات ملی ساختمان که در مرداد ماه 1401 به چاپ رسیده است:
صنعتی‌سازی ساختمان یک روش و حاصل مسیری است که کشورهای پیشرفته، طی 200 سال گذشته پیموده‌اند. در این کشورها، قطعات، تجهیزات و تاسیسات ساختمان، جملگی علاوه بر داشتن استاندارد کیفی، دارای استاندارد ابعادی و مدولار نیز هستند و در کارخانه تولید می‌شوند. در نتیجه، مهندسان می‌دانند که باید از آن تولیدات مدولار کارخانه‌ای که کیفیت مناسبی دارند، انتخاب کنند و نصاب‌ها هم، به سهولت آنها را نصب می‌کنند. بنابراین، داشتن استاندارد کیفی و ابعادی و نیز، مدولار بودن موجب شده است که ساخت و ساز در کشورهای پیشرفته، صنعتی باشد و یک ساختمان در زمان بسیار کوتاهی ساخته شود. هدف امروز این کشورها، افزایش هرچه بیشتر بهره‌وری، از طریق ابداعِ فناوری‌های نوین می‌باشد. از این‌رو، در تدوین مبحث 11 نمی‌توان از متون روز مقررات کشورهای پیشرفته بهره جست. هدف ویرایش حاضر مبحث 11 این است که فاصله‌ی طولانی با کشورهای صنعتی، سریع‌تر طی شود. پیش‌نیاز این مهم، جداكردن انبوهسازي از غيرانبوه‌سازي می‌باشد؛ زیرا فرآیند لازم برای صنعتی‌سازی هر یک، با دیگری تفاوت اساسی دارد. در حال حاضر، کمتر از 5 درصد ساخت و ساز کشور به انبوهسازي اختصاص دارد؛ 95 درصد باقی‌مانده شامل غيرانبوه‌سازي‌هاست و بخش عمده‌ی اقتصاد مسکن را شامل می‌شود.
اطلاق صنعتی‌سازی به ساختمان، به صورت صفر و یک (مطلقا آری یا مطلقا خیر) نیست؛ بلکه، طیفی از درجات را شامل می‌شود. از این‌روست که طبق آیین‌نامه‌ی اجرایی ماده 14 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه‌ی مسکن، ذیل تبصره‌ی ماده‌ی 17 آن، قید شده است: ”مصادیق صنعتی‌سازی ساختمان، مطابق با ضوابط مصوب در کمیته تخصصی مبحث 11 مقررات ملی ساختمان تعیین می‌گردد.“ به عبارت دیگر، این مبحث، ملاک بررسی و اختصاص مشوق‌هایی است که دولت، سازمان‌ها و نهادها به ساختمان‌های صنعتی اعطا می‌کنند.
قابلیت برنامه‌ریزی، اندازه‌گیری، کنترل و هدایتِ فعالیت‌های ساخت، از جمله مزایای صنعتی‌سازی است. با نظم و تمرکزی که از صنعتی‌سازی حاصل می‌شود، امکان اعمال مقررات ملی ساختمان افزایش می‌یابد. به طور خاص، در غیرانبوه‌سازی‌های صنعتی، تولید اجزا و قطعات در کارخانه‌ها، کنترل‌پذیری آنها را بالا خواهد برد. در انبوه‌سازی‌های صنعتی هم، به دلیل قابلیت انتخاب روش، مقررات ملی ساختمان به سادگی قابل پیاده‌سازی خواهد بود. بنابراین، از طریق صنعتی‌سازی ساختمان می‌توان تحقق اهداف قانون ”نظام مهندسی و کنترل ساختمان“ و همچنین ”مقررات ملی ساختمان“ را که شامل تامین ایمنی، بهداشت، بهره‌دهی مناسب، آسایش و صرفه‌ی اقتصادی فرد و جامعه می‌باشد، تسهیل کرد.
در این مبحث، پروژه‌های ساختمانی به دو گروه مجزای غیرانبوه‌سازی و پروژه‌های بزرگ ساختمانی (شامل انبوه‌سازی) تقسیم و برای صنعتی‌سازی هر یک، ضوابط جداگانه‌ای تدوین شده است. برای مدیریت یکپارچه در صنعتی‌سازی پروژه‌های بزرگ ساختمان‌سازی، اهمیت ویژه‌ای قایل شده است. در غیرانبوه‌سازی صنعتی به پیش‌ساختگی توجه و ضوابط آن متناسب با حجم پروژه، در دو بخش ”غیرانبوه کوچک“ و ”غیرانبوه متوسط“ بررسی شده است. برای همه‌ی گروه‌های ساختمانی، دسته‌ای از الزامات قید شده است که تامین هر یک از آنها، برای ورود به حیطه‌ی صنعتی‌سازی الزامی است. پس از الزامات، سایر ضوابط به صورت امتیازی تنظیم شده‌اند؛ بدین مفهوم که با تامین هر ضابطه، امتیازی به ساختمان تعلق می‌گیرد. مجموع این امتیازات، عددی را موسوم به ”شاخص تکمیلی صنعتی‌سازی ساختمان“ معرفی می‌کند. این شاخص، معیاری برای تعیین درجات صنعتی‌سازی می‌باشد؛ به گونه‌ای که درجه‌ی یک، مبین سطح صنعتی‌سازی عالی؛ درجه‌ی دو، تبیین‌کننده سطح صنعتی‌سازی متوسط؛ و درجه‌ی سه نشان‌دهنده‌ی سطح صنعتی‌سازی حداقل، برای ساختمان مورد بررسی است.
معمولا در اسناد مدیریتی دنیا، اصطلاح برد-برد رایج است؛ بدین مفهوم که در یک قرارداد، منافع دو طرف آن تامین می‌شود. رویکرد اساسی این مبحث در توسعه‌ی صنعتی ساختمان، ”برد- برد- برد“ است. برد سوم، بدین معناست که علاوه بر منافع دو طرف قرارداد، منافع جامعه و نسل آینده نیز، حایز اهمیت باشد. در واقع، برد سوم، همان توسعه‌ی پایدار است که سازمان ملل متحد آن را چنین تعریف کرده است: ”روند دستیابی به نیازهای نسل حاضر بدون آسیب‌رساندن به ظرفیت‌های نسل آتی برای دستیابی به نیازهایشان“. با توجه به این رویکرد و همچنین عطف به آیین‌نامه‌ی اجرایی صرفه‌جویی مصرف انرژی در ساختمان‌ها، ضوابطی در خصوص ساختمان سبز، تحت عنوان ”حامی محیط‌زیست“ تدوین و تامین حداقلی از این ضوابط، برای ساختمان‌های صنعتی الزامی شده است. شایان توجه است بهره‌وری، پایه و ستون اصلی صنعتی‌سازی و ساختمان سبز است و با صنعتی‌شدن ساخت و ساز، با سهولت بیشتری می‌توان آن را به سمت مولفه‌های ساختمان سبز سوق داد.
بهره‌وری منابع، افزایش سرعت، بهبود و یکسان‌سازی کیفیت، سه معیار عمده‌ی متمایزکننده‌ی تولید صنعتی از غیرصنعتی است. فناوري، يكي از ابزارهای مهم تحقق سه معيار اصلي صنعتي‌سازي است. از این‌رو، الزامات فني و اجرایی تعدادي از روش‌هاي ساخت صنعتي، در یک فصل مجزا بررسی می‌شوند. شایان توجه است که معرفی این روش‌ها، دلیلی بر رجحان آنها بر دیگر شیوه‌ها نیست و استفاده‌کننده، خود موظف است با توجه به مقتضیات پروژه، برتری آنها را از لحاظ مقاومت، پایداری سازه‌ای، صرفه‌ی اقتصادی و سهولت اجرا بررسی نماید. همچنین، اگر در کاربرد فناوریها و روش‌های ساخت پیشرفته، یکی از سه معیار اصلی صنعتی‌سازی، محقق نشده باشد، نمی‌توان ادعا کرد که صنعتی‌سازی انجام شده است. در حال حاضر، علت ناچیزبودن افزایش بهره‌وری در ایران، در اختیار نداشتن فناوری‌های لازم نیست؛ بلکه عدم مدیریت درست منابع است. فناوری، کم و بیش در سال‌های گذشته وارد کشور شده، ولی پاسخگوی این موضوع نبوده است.
تصور بر اين است که سخن تازه‌اي براي اهل حرفه مطرح شده است. اساتید، متخصصان و علاقمندان می‌توانند با مراجعه و ثبت نام در این پایگاه اینترنتی، ضمن دسترسی به گزارش‌ها و مقالات مرتبط، در تالارهای گفتگو شرکت نمایند و دیدگاه‌های خود را به بحث گذارند. کشورهای در حال توسعه‌ای که مقتضياتي مشابه ایران دارند نيز، مي‌توانند از اين مبحث بهره‌برداري کنند. البته لازم است تا مطالب، به زبان‌هاي ديگر ترجمه شود؛ فعلا آغاز کار است.
پرسش‌های متداول صنعتی‌سازی ساختمان همراه با پاسخ
1. سه معیار عمده‌ی ساخت و ساز صنعتی را بیان کنید.
بهره‌وری در منابع، افزایش سرعت و بهبود کیفیت سه معیار عمده‌ی صنعتی‌سازی است که حتی عدم رعایت یکی، موجب غیرصنعتی‌شدن پروژه می‌شود.
2. آیا معادل پنداشتن صنعتی‌سازی با پیش‌ساختگی درست است؟ چرا؟
خیر؛ صنعتی‌سازی در ساختمان، محدود به پیش‌ساختگی نیست؛ به عنوان مثال نقض، می‌توان به روش قالب تونلی اشاره داشت که بسیار صنعتی است؛ اما پیش‌ساخته نیست.
3. آیا فقط، با کاربرد فناوری‌های نوین ساختمانی، می‌توان ادعا کرد که صنعتی‌سازی انجام شده است؟
خیر؛ لازمه‌ی صنعتی‌سازی بهره‌وری در منابع، افزایش سرعت و بهبودکیفیت است؛ اگر در کاربرد فناوریها و روش‌های ساخت پیشرفته، از این سه معیار استفاده شده باشد، می‌توان ادعا کرد که صنعتی‌سازی انجام شده است.
4. آیا صنعتی‌سازی در ساخت و ساز متداول شهری و روستایی که همان غیرانبوه‌سازی‌هاست، امکان‌پذیر است؟
امکان‌پذیر است؛ مدولار و استانداردسازی کلید صنعتی‌سازی در غیرانبوه‌سازی است.
5. غیرانبوه‌سازی چه نسبتی از حجم ساخت و ساز کل کشور را به خود اختصاص می‌دهد؟ گسترش صنعتی‌سازی ساختمان در این بخش تا چه حد می‌تواند به بهبود کلی وضعیت ساخت و ساز منجر گردد؟
حداقل 90 درصد حجم ساخت و ساز را غیرانبوه‌سازی‌ها تشکیل می‌دهد. الزام استاندارد و مدولار باعث افزایش تقاضای اقلام کارخانه‌ای در بازار می‌شود و سپس توسعه‌ی کارخانه‌ها و به دنبال آن بهره‌وری در منابع، افزایش سرعت و بهبود کیفیت را به دنبال خواهد داشت.
6. استانداردسازی ابعادی و کیفی مصالح، قطعات، تجهیزات و تاسیسات، همچنین مدولارسازی در معماری، سازه و تاسیسات در صنعتی‌سازی ساختمان چه ضرورتی دارد؟
الزام استاندارد و مدولارسازی باعث افزایش تقاضا در بازار و موجب توسعه‌ی کارخانه‌ها می‌شود. نتیجه‌ی کارخانه‌ای شدن محصولات، بهره‌وری در منابع، افزایش سرعت و بهبود کیفیت خواهد بود که جملگی از معیارهای صنعتی‌سازی است.
7. آیا مدولارسازی، مانع انعطاف‌پذیری در ساختمان می‌شود؟
خیر؛ بحث مدولار متفاوت از مساله ماژول است که نمونه‌ی بارز آن Large Panel می‌باشد. مدولار به این معنی است که مدولی تعریف شود و ابعاد به اندازه‌ی آن مدول، کم و زیاد شود. بسیاری از کشورها اهمیت این موضوع را درک کرده‌اند و آن را انجام می‌دهند. برای مثال، عرض درها از 70 سانتی‌متر شروع و ده سانتی‌متر، ده سانتی‌متر اضافه می‌شود تا به 120 سانتی‌متر برسد؛ این ده سانتی‌متر همان مدولل است. در نتیجه، دری با عرض 74 سانتی‌متر وجود ندارد و لازم نیست برای نصب در، نجار پای کار باشد. مدولارسازی توسعه‌ی کارخانه‌ها را به دنبال خواهد داشت.
8. برای مدولارسازی از چه استانداردهایی می‌توان استفاده کرد؟
بخشی از استانداردها در نشریات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی موجود است. بخشی نیز، به سایر منابع معتبر ارجاع داده می‌شود. در مورد آن دسته از استانداردها که منبع معتبری از آن در دسترس نمی‌باشد، می‌توان در مرکز تحقیقات، کمیته‌ای تخصصی تشکیل داد و آن را تدوین نمود.
9. انبوه‌سازی به چه مفهوم است؟ لازمه‌ی پیاده‌کردن انبوه‌سازی به صورت صنعتی چیست؟
مشخصه‌ی اصلی انبوه‌سازی، تکرار بالا و در نتیجه، امکان اتخاذ روش ساخت است. از این‌رو، طرح و اجرای توام همراه با مدیریت یکپارچه باید از الزامات انبوه‌سازی صنعتی می‌باشد.
10. آیا با توجه به اهمیت غیرانبوه‌سازی در صنعتی‌سازی، می‌توان بخش انبوه‌سازی را از مبحث 11 حذف کرد؟
خیر؛ با توجه به اینکه انبوه‌سازی‌ها به طور متوسط 5 درصد حجم ساخت و ساز را شامل می‌شود؛ بنابراین، اگر فرض شود این مقدار به طور صنعتی طرح و اجرا شود، بیش از هزار میلیارد تومان تفاوت قیمت خواهد داشت. از این‌رو، دلیلی برای حذف آن وجود ندارد.
11. نقش ”طرح و ساخت توام“ (Design and Build) در صنعتی‌سازی ساختمان چیست؟
در طرح و اجرای توام است که طراحی با توجه به به مقتضیات اجرا انجام می‌شود؛ بنابراین، طرح‌ها واقع‌بینانه و مرحله‌ی بازنگری در نقشه‌ها حذف می‌شود و بدین‌ترتیب بهره‌وری افزایش می‌یابد. اینجاست که مهندسی ارزش مفهوم می‌یابد.
12. جایگاه مدیریت یکپارچه نظیر TQM و همچنین ابزار مدیریت یکپارچه شامل تحقیق و توسعه، مدیریت دانش، HSE و ... در صنعتی‌سازی ساختمان چیست؟
مدیریت یکپارچه با استقرار مدیریت کیفیت جامع TQM عملی می‌شود که برای اعمال آن به ابزار مدیریت یکپارچه احتیاج است. ابزار مدیریت یکپارچه عبارت است از: تحقيق و توسعه برای نوآوری؛ مديريت دانش برای ثبت و بکارگیری درس‌آموخته‌ها؛ آموزش برای تربیت نیروی آموزش‌دیده‌ی ماهر؛ کنترل و تضمین کیفیت برای اطمینان از بهبود کیفیت. شایان توجه است که ايمني، بهداشت و محيط‌زيست که اصلی‌ترین محور توسعه‌ی پایدار است، نیز، از ابزار مدیریت یکپارچه بشمار می‌رود.
13. نقش الزامات در به سرانجام رساندن صنعتی‌سازی ساختمان‌ها تا چه اندازه است؟
مجموعه‌ی بایدها و نبایدها تنها، 20 درصد در صنعتی‌سازی ساختمان‌ها موثر است. 80 درصد آن از طریق اختصاص مشوق‌ها، محقق می‌شود؛ زیرا 80 درصد مسیر توسعه، از راه ایجاد شوق می‌گذرد.
14. با توجه به اینکه تنها بخش اندکی از مبحث 11 را الزامات تشکیل می‌دهد، بهتر نیست که این مبحث، از مقررات خارج و به صورت راهنما یا فرهنگ‌نامه منتشر شود؟
بخش اندکی از مبحث 11 را الزامات تشکیل می‌دهد و بخش عمده‌ی آن اختیاری است که رعایت آن موجب دریافت مشوق‌هایی می‌شود. بنابراین، لازمه‌ی دریافت مشوق‌ها، رعایت آن بخش اختیاری است. به عبارت روشن‌تر، بخش اختیاری جزو الزامات دریافت مشوق‌ها محسوب می‌شود.
15. از سایر مباحث مقررات ملی ساختمان، برای کمک به صنعتی‌سازی در مبحث 11 چه انتظاراتی می رود؟
از سایر مباحث، به طور مشخص برای کمک به صنعتی‌سازی می‌توان کمک گرفت، می‌توان ضوابطی در زمینه ساخت، حمل و نصب قطعات سازه‌های فولادی و بتنی توسط مبحث11 آورده شود. همچنین، ضریب اطمینان‌هایی که برای طراحی در نظر می‌گیریم نیز، می‌تواند کوچکتر گردد. همچنین، با بهبود مصرف انرژی طبق مبحث 19 گام‌های موثری برای صنعتی‌سازی با رویکرد توسعه‌ی پایدار برداشته می‌شود.
16. منظور از رویکرد برد- برد- برد چیست؟
معمولا در اسناد مدیریتی دنیا اصطلاح برد-برد رایج است؛ بدین مفهوم که در یک قرارداد، منافع دو طرف آن تامین شود. برد سوم، یعنی علاوه بر منافع دو طرف قرارداد، منافع جامعه و نسل آینده، نیز هم‌تراز دو برد دیگر، حایز اهمیت باشد.
17. تعریف توسعه‌ی پایدار چیست؟
در واقع، همان برد سوم است که سازمان ملل آن را چنین تعریف کرده است: ”روند دستیابی به نیازهای نسل حاضر بدون آسیب به ظرفیت‌های نسل آتی برای دستیابی به نیازهایشان“.
18. محورهای اصلی صنعتی‌سازی با رویکرد توسعه‌ی پایدار کدام است؟
هفت محور اصلی صنعتی‌سازی با رویکرد توسعه‌ی پایدار عبارت است از: افزایش ایمنی و بهداشت؛ کاهش آسیب به محیط زیست؛ بهره‌وری از منابع؛ افزایش سرعت؛ بهبود مصرف انرژی؛ بهبود کیفیت و دوام؛ مطلوبیت و آسایش.
19. ساختمان پایدار چه مشخصاتی دارد؟
ساختمانی است که انرژی خالص مصرفی آن صفر باشد؛ به عبارت دیگر مقدار انرژی مصرفی آن معادل انرژی تولیدی آن (خورشیدی، بادی و ...) باشد. همچنین مواد کربنی به محیط‌زیست وارد نسازد.
20. بهبود پلکانی چیست و چه تفاوتی با بهبود مستمر دارد؟
بهبود پلکانی یا Continual Improvement مجموعه‌ای از پیشرفت‌های تدریجی نهادینه‌شده است که در آن، پس از هر مرحله بهبود، یک دوره‌ی بازنگری مدیریتی، شامل ارزیابی و تحلیل نتایج حاصل از اقدامات مراحل پیشین و بکارگیری درس آموخته‌های مرتبط برای تعیین مسیر بعدی وجود دارد؛ خط سبز در شکل زیر.
بهبود مستمر یا Continuous Improvement از لحاظ تئوری، یک تلاش مداوم، خطی و افزایشی برای بهبود محصولات، خدمات یا فرآیندها است؛ خط خاکستری. با این حال در عمل، با توجه به برخی از پارامترهایی که در برنامه‌ریزی اولیه در نظر گرفته نشده است، شیب آن به تدریج کاهش می‌یابد، به صفر می‌رسد و یا حتی منفی می‌شود؛ خط قرمز منقطع در شکل زیر.
21. جایگاه ساختمان پایدار در ویرایش جدید مبحث 11 کجاست؟
مبحث 11 با رویکرد برد-برد-برد که همان توجه به محورهای توسعه‌ی پایدار است، بازنویسی می‌شود. این بدین مفهوم است که ایده‌آل، دستیابی به پایداری با تعریف ساختمان پایدار است و مقرر است با بهبود پلکانی طی چندین ویرایش، به این هدف متعالی رسیده شود.
22. صنعتی‌سازی تا چه حدی به بحث صرفه‌جویی در مصرف انرژی در ساختمان‌ها توجه کرده است؟
صرفه‌جویی در مصرف انرژی یکی از ملاک‌های بهره‌وری در منابع و بهره‌وری یکی از معیارهای سه‌گانه‌ی صنعتی‌سازی است؛ بنابراین، صرفه‌جویی مصرف انرژی در صنعتی‌سازی کاملا تاثیرگذار است. همچنین، با توجه به رویکرد جدید برد- برد- برد در ویرایش در دست تدوین مبحث 11، مساله توسعه‌ی پایدار اهمیتی اساسی یافته است. بنابراین، صرفه‌جویی در مصرف انرژی که از محورهای توسعه‌ی پایدار نیز، هست، مهم می‌شود.
23. در ویرایش جدید مبحث11، به مساله‌ی مهندسی ساخت یا Construction Engineering چه میزان پرداخته شده است؟ در کشورهای پیشرفته ساختمان‌های بلند مرتبه، عمدتا بتنی ساخته می‌شود ؛ اما در ایران، بیشتر اسکلت فلزی مورد توجه است؛ چگونه می‌توان این رویکرد را از طریق مبحث 11 تغییر داد؟
به این علت که مساله‌ی مهندسی ساخت ارتباط تنگاتنگی با مباحث بتن (نهم) و فولاد (دهم) دارد، بنا داریم که مبحث 11، با همکاری مباحث 9 و 10، این موضوع را تدوین نماید. لازم به ذکر است که با توجه به بهبود پلکانی در ویرایش در دست تدوین مبحث 11، تنها به ذکر اصول روش صنعتی‌سازی ساختمان پرداخته می‌شود. سپس وقتی جامعه، حداقل‌های صنعتی‌سازی را پیاده کرد، می‌توان جزییات بیشتری را در ویرایش‌های بعدی مطرح ساخت.
24. عوامل زیرساختی بازدارنده صنعتی‌سازی ساختمان در کشور کدام است؟ چه عواملی را موجب مقاومت در برابر گسترش صنعتی‌سازی ساختمان در کشور می‌دانید؟
وابستگي و عادت به روش‌هاي متعارف و تعجيل، دو مانع عمده‌ی صنعتی‌سازی ساختمان است. از عوامل مهم دیگر، می‌توان به سنتی‌بودن فهرست بهاي سازمان برنامه و بودجه و همچنین، اختصاص بیش از حد منابع به انبوه‌سازی‌ها (بدون توجه به سهم به طور متوسط 5 درصدی آنها در ساخت و ساز) اشاره کرد.
نبود استانداردسازی و همچنین مدولارنبودن اجزا، تاسیسات و تجهیزات ساختمان، مانع گسترش صنعتی‌سازی در غیرانبوه‌سازی‌ها می‌باشد. در انبوه‌سازی‌ها هم، عدم طرح و ساخت توام، در کنار نداشتن مدیریت یکپارچه، مانع اصلی صنعتی‌سازی است.
• آخرین رویدادهای مبحث 11